Thức ăn chó mèo: Bệnh cơ tim giãn do dinh dưỡng ở chó

Khởi đầu: Ca bệnh Peanut

Đầu năm 2018, Peanut (chó đực, 4 tuổi, lai Beagle/Lab) được đưa đến bệnh viện trong tình trạng lờ đờ, chán ăn, thỉnh thoảng ho. Khai thác về chế độ ăn cho thấy chủ nuôi, với mong muốn “tốt nhất cho con”, đã chọn khẩu phần boutique, grain-free có thịt kangaroo và đậu gà. Peanut phải dùng nhiều loại thuốc tim, nhưng điểm ngoặt là đổi thức ăn. Sau 5 tháng, tim trở lại gần như bình thường. Câu chuyện này làm cộng đồng thú y chú ý đến mối liên hệ giữa dinh dưỡng (chế độ ăn) và bệnh cơ tim giãn (dilated cardiomyopathy hay DCM) ở chó – một bệnh tim vốn phổ biến (10-15% chó/mèo), đặc biệt ở các giống Doberman, Great Dane, Irish Wolfhound, Boxer, nhưng nay lại xuất hiện nhiều hơn cả ở giống “không điển hình”. Sau ca bệnh này, Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) đã lập tức vào cuộc điều tra từ tháng 6/2018.

DCM là gì?

DCM là bệnh cơ tim nặng làm tim to ra, lớp cơ thành tim mỏng lại và co bóp yếu đi, dễ dẫn đến rối loạn nhịp, suy tim sung huyết (gây tràn dịch phổi, dịch bụng) hoặc đột tử. Ở chó, DCM “cổ điển” thường mang yếu tố di truyền và xuất hiện ở giống lớn/khổng lồ. Điểm bất thường xảy ra trong vài năm qua là số ca bệnh tăng ở giống không điển hình (như Miniature Schnauzer, French Bulldog…), và nhiều ca cải thiện rõ rệt sau khi đổi thức ăn. Đây không giống DCM do di truyền vốn hiếm khi đảo ngược.

Không chỉ “grain-free”: Tập trung vào khung BEG để hiểu đúng vấn đề

Chỉ 5 tháng sau bài viết đầu tiên đề cập về sự nghi ngờ thức ăn không chứa ngũ cốc (grain-free) có thể liên quan đến tình trạng DCM (6/2018), nhóm tác giả thuộc ĐH Tufts đã cập nhật điểm quan trọng (11/2018): vấn đề không chỉ là “grain-free”. Tác giả đề xuất khái niệm BEG – Boutique (hãng nhỏ), Exotic ingredients (thành phần “lạ”), hoặc Grain-free – để mô tả nhóm thức ăn nghi ngờ. Vì sao?

1. Các công thức “grain-free” thường thay ngũ cốc bằng đậu lăng/đậu gà/khoai tây/khoai lang;
2. Nhiều hãng boutique sử dụng thịt/rau/quả “lạ” (như thịt kangaroo, nai, bison…), công thức phức tạp;
3. Năng lực dinh dưỡng và kiểm soát chất lượng (QC) không đồng đều giữa các nhà sản xuất, và đây là điểm rủi ro lớn.

Đáng chú ý: Tại bệnh viện của tác giả, >90% chó mắc DCM khi được đo taurine đều ở mức bình thường, song vẫn cải thiện khi đổi thức ăn khỏi nhóm BEG. Điều này gợi ý cơ chế gây bệnh không chỉ do thiếu taurine, mà có thể là do thiếu dưỡng chất khác, giảm khả dụng sinh học, hoặc tác nhân gây độc/kháng dinh dưỡng từ công thức. Tự ý bổ sung taurine không giúp phòng bệnh nếu không thiếu, ngược lại còn có rủi ro chất lượng từ thực phẩm bổ sung.

Bài học lịch sử về taurine: Đúng ở mèo, chưa đủ ở chó

Năm 1987, khoa học xác định thiếu taurine là nguyên nhân gây DCM ở mèo, và tình trạng này có thể đảo ngược hoàn toàn nếu bổ sung đủ. Kể từ đó, thức ăn mèo thương mại uy tín đều bổ sung đủ taurine. Ở chó, một số giống (như Golden Retriever, Cocker Spaniel, Newfoundland, St. Bernard, English Setter, Irish Wolfhound, Portuguese Water Dog…) nhạy với thiếu taurine, và đã có ca cải thiện khi bổ sung. Tuy nhiên, “làn sóng” DCM gần đây ở chó không thể giải thích chỉ bằng taurine: Nhiều ca không thiếu taurine vẫn cải thiện khi đổi thức ăn, đôi khi kèm cả bổ sung taurine “cho chắc ăn”. Thực tế hiện nay gợi ý việc song hành ít nhất 2 cơ chế gây DCM liên quan đến dinh dưỡng: (1) thiếu taurine ở một số chó/giống, (2) cơ chế khác chưa rõ nguyên nhân (và nhóm thứ 3 có thể là chó mắc DCM di truyền không liên quan dinh dưỡng).

Vì sao “thành phần lạ” dễ sai công thức?

Các nguyên liệu “lạ” có tính chất dinh dưỡng và khả năng tiêu hóa khác nhau, dễ tương tác và ảnh hưởng chuyển hóa các dưỡng chất khác (vd: taurine trong nền thịt cừu khác thịt gà, chất xơ cả về lượng và loại đều ảnh hưởng sinh khả dụng). Những công thức như vậy đòi hỏi năng lực dinh dưỡng và QC cao mà không phải hãng nào (đặc biệt hãng nhỏ) cũng đáp ứng được. Một nghiên cứu trước đó của nhóm ĐH Tufts đo một vi chất trong 90 sản phẩm thức ăn mèo “tự nhận đủ và cân đối” cho thấy: 15% số sản phẩm thiếu vi chất này, và toàn bộ thuộc hãng nhỏ. Do đó, sự thiếu hụt, tương tác bất thường, sinh khả dụng kém, thậm chí độc tính trực tiếp lên cơ tim đều có thể góp phần vào bức tranh DCM.

Cập nhật năm 2019: Nhắc lại thông điệp – đừng hiểu nhầm “grain-free = tốt”

Năm 2019, nhóm ĐH Tufts tiếp tục cập nhật và nhấn mạnh:

• Không chỉ “grain-free”, mà là nhóm BEG;
• Đổi thức ăn quan trọng hơn tự ý bổ sung;
• Thức ăn raw hay tự nấu không phải lối thoát an toàn (đã ghi nhận DCM ở nhóm này, đồng thời lại tăng rủi ro vệ sinh và thiếu chất).

Lời khuyên thực hành bao gồm:

1. Đo taurine (toàn phần, huyết tương);
2. Đổi sang hãng thức ăn uy tín – nguyên liệu quen – có ngũ cốc;
3. Bổ sung taurine theo chỉ định của bác sĩ;
4. Theo dõi 3-6 tháng vì tim cải thiện chậm;
5. Thăm khám tim mạch định kỳ để tối ưu phác đồ thuốc tim.

Cập nhật năm 2021: Các bằng chứng về đảo chiều cấu trúc tim và “vết xước” âm thầm

Bản tổng kết các nghiên cứu đến tháng 9/2021 đã đưa ra các phát hiện quan trọng:

1. Hai nghiên cứu hồi cứu tại các bệnh viện khác nhau xác nhận:

• Cả giống “điển hình” lẫn “không điển hình” đều bị ảnh hưởng khi ăn thức ăn “phi truyền thống” (hay thức ăn không chứa ngũ cốc – “grain-free”);
• Tim phì đại “thu nhỏ lại” sau khi chuyển sang thức ăn “truyền thống” (hay thức ăn có chứa ngũ cốc – “grain-inclusive”) – điều hiếm gặp ở DCM “cổ điển” (do di truyền);
• Nhóm đổi thức ăn sống lâu hơn nhóm DCM “cổ điển”.

2. Hai nghiên cứu trên chó “khỏe” cho thấy tác động tiền lâm sàng:

• Chó Golden Retriever ăn thức ăn “phi truyền thống” có tim lớn hơn, co bóp yếu hơn so với nhóm ăn thức ăn “truyền thống”;
• Ở 4 giống (Golden Retriever, Doberman, Whippet, Mini Schnauzer), nhóm ăn thức ăn “grain-free” có nồng độ troponin trong máu cao hơn (dấu ấn tổn thương cơ tim).

3. Phân tích chuyên sâu các thức ăn liên quan đến DCM và thức ăn “truyền thống” thấy:

• >100 hợp chất sinh hóa khác biệt, đa số cao hơn ở nhóm liên quan đến DCM;
• Hàm lượng taurine trong thức ăn tương đương nhau giữa 2 nhóm – điều này tiếp tục củng cố rằng taurine không phải thủ phạm chính;
• Các nghiên cứu dần thu hẹp phạm vi các hợp chất “chủ chốt” khác nhau giữa 2 nhóm – giúp định hướng phân tích để điều tra nguyên nhân ảnh hưởng đến DCM.

Cập nhật năm 2023: Bệnh chưa biến mất – nhưng báo cáo chậm lại không có nghĩa là hết

Đầu 2023, nhóm ĐH Tufts nhấn mạnh: nguyên nhân cụ thể vẫn chưa được xác định, nhưng DCM do dinh dưỡng vẫn chưa biến mất. Đến tháng 7/2020, FDA ghi nhận >1.100 ca; đến ngày 1/11/2022, ghi nhận tổng cộng 1.382 ca – con số tăng thêm 255. Tốc độ tăng giảm lại trong báo cáo có thể do dịch vụ thú y bận rộn, siêu âm tim tốn kém/khó tiếp cận, hoặc quy trình báo cáo phức tạp – không đồng nghĩa dịch tễ đã hạ nhiệt. Ít nhất 16 bài báo bình duyệt từ 2018 đến 2023 đã bổ sung các thông tin hữu ích cho khoa học.

Cơ chế khả dĩ: 3 hướng đang được đào sâu

Hướng thứ 1 – Thiếu/giảm sinh khả dụng:

Không chỉ taurine, mà các vi chất (vitamin B1, E…)/axit amin (thiamine, carnitine…) khác có thể bị thiếu hoặc giảm hấp thu do thành phần/chất xơ/tương tác trong công thức (đặc biệt công thức giàu đậu như đậu Hà Lan, đậu lăng, đậu gà, đậu khô, nhưng không bao gồm đậu nành; công thức có chứa khoai tây, khoai lang).

Hướng thứ 2 – Độc tính/kháng dinh dưỡng:

Một số hợp chất chủ chốt trong thức ăn liên quan đến DCM có thể gây độc cơ tim trực tiếp hay gián tiếp.

Hướng thứ 3 – Mô hình đa nhân tố:

Các yếu tố giống – thức ăn – vi sinh – chuyển hóa – môi trường cùng tham gia vào quá trình hình thành DCM. Điều này có thể giải thích vì sao không phải mọi chó ăn thức ăn BEG đều bệnh, nhưng nguy cơ quần thể vẫn tăng.

Những điều nên làm ngay (dành cho bác sĩ và chủ nuôi)

1. Khai thác thức ăn như… thuốc. Ghi lại thương hiệu/công thức/số lô, cách cho ăn, đồ ăn vặt và chất bổ sung đã dùng. Đừng “mê” danh mục thành phần mà hãy quan tâm đến năng lực dinh dưỡng và QC của nhà sản xuất.

2. Chuyển thức ăn “chiến lược”. Ưu tiên thương hiệu uy tín lâu năm, có chứa ngũ cốc, nguyên liệu quen (gà, bò, gạo, bắp, lúa mì). Thức ăn raw/tự nấu không an toàn hơn, và trên thực tế đã ghi nhận trường hợp DCM trong nhóm này.

3. Sàng lọc bệnh tim. Siêu âm tim là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán DCM. Ngoài ra có thể dùng xét nghiệm NT-proBNP để sàng lọc khi siêu âm chưa khả thi.

4. Định lượng taurine đúng chuẩn. Đo taurine toàn phần và huyết tương. Nhớ rằng đa số ca không thiếu taurine, nên kết quả bình thường không loại trừ DCM liên quan đến dinh dưỡng.

5. Bổ sung taurine có chỉ định. Chỉ dùng theo liều khi được bác sĩ thú y chỉ định và chọn thương hiệu có QC tốt. Tự ý bổ sung taurine không phòng được bệnh nếu từ đầu không phải do thiếu taurine.

6. Theo dõi dài hạn và điều trị tối ưu. Ngay cả khi đổi thức ăn và dùng thuốc chuẩn, cải thiện trên siêu âm có thể cần >6 tháng. Không phải tất cả ca đều đảo ngược, nhưng nhiều ca cải thiện rõ khi ngưng ăn thức ăn BEG kèm điều trị tim mạch tối ưu.

Những điều đừng làm (dù marketing có nói gì)

1. Đừng mặc định “grain-free = tốt hơn”. Dị ứng thức ăn hiếm khi xảy ra, và ngũ cốc không phải thủ phạm của “mọi bệnh”. Ngũ cốc còn là nguồn đạm, vitamin, khoáng giá trị.

2. Đừng chọn thức ăn bằng “danh mục thành phần đẹp” hay bảng xếp hạng mơ hồ. Hãy dựa vào bằng chứng, chuyên môn dinh dưỡng, QC.

3. Đừng nghĩ thức ăn raw/tự nấu là “vùng an toàn”. Rủi ro về vi sinh/thiếu chất là có thật và đã ghi nhận trường hợp DCM ở nhóm này.

4. Đừng tự bổ sung (kể cả taurine) nếu chưa cần. Điều này vừa không mang lại hiệu quả phòng bệnh, vừa có thể bị rủi ro chất lượng.

Kết luận

Đối với bệnh DCM do dinh dưỡng, từ 2018 đến 2023, cộng đồng thú y đã đi một chặng dài: Từ quan sát ca bệnh đến bằng chứng hồi cứu, từ xét nghiệm cá thể đến phân tích chuyên sâu thành phần thức ăn. Thức ăn “grain-free” không phải nguy cơ duy nhất, và taurine cũng không phải nguyên nhân hay giải pháp duy nhất. Thay vào đó, khung BEG, chuyên môn dinh dưỡng, năng lực xây dụng công thức và QC giúp chúng ta nhìn đúng bản chất: thức ăn “phi truyền thống” có thể làm tăng nguy cơ DCM ở một số cá thể chó nhạy cảm thông qua các con đường thiếu/giảm sinh khả dụng chất dinh dưỡng, tác nhân kháng dinh dưỡng/độc tính, và tương tác đa yếu tố. Trong khi nguyên nhân cụ thể vẫn đang được nghiên cứu, biện pháp thực tế hiệu quả nhất hiện tại là:

1. Đổi khẩu phần về hãng uy tín, chứa ngũ cốc và nguyên liệu quen;
2. Thiết lập quy trình chẩn đoán và phác đồ điều trị tim mạch tối ưu;
3. Theo dõi định kỳ và dài hạn.