Xét nghiệm thyroxine trên lâm sàng thú y

Hormon tuyến giáp trong cơ thể

Tuyến giáp ở chó và mèo, mặc dù kích thước nhỏ, nhưng ảnh hưởng sâu rộng đến gần như mọi quá trình sinh lý trong cơ thể. Hai hormon chủ đạo là thyroxine (T4) và triiodothyronine (T3). T4 chiếm phần lớn hormon tuyến giáp lưu hành trong máu và được coi là “hormon dự trữ”, trong khi T3 là dạng hoạt động mạnh gấp nhiều lần, tác động trực tiếp lên thụ thể nhân tế bào để điều chỉnh quá trình phiên mã gen, từ đó điều chỉnh việc sản xuất những protein nhất định dẫn đến thay đổi chuyển hóa năng lượng, nhịp tim, sự phát triển mô.

T4 chủ yếu gắn với protein huyết tương (thyroxine-binding globulin, albumin, transthyretin), chỉ một phần nhỏ tồn tại ở dạng tự do (free T4 - fT4). Chính phần nhỏ này mới thật sự có hoạt tính sinh học, dễ khuếch tán qua màng tế bào và phát huy tác dụng.

Sự tiết hormon tuyến giáp nằm trong vòng điều hòa kín qua trục hạ đồi - tuyến yên - tuyến giáp. Hạ đồi tiết TRH (thyrotropin-releasing hormone), kích thích tuyến yên sản xuất TSH (thyroid-stimulating hormone); TSH lại điều khiển tuyến giáp tiết T4 và T3. Khi nồng độ T4/T3 trong máu cao, chúng sẽ ức chế ngược, giúp duy trì cân bằng.

Về sinh lý, hormon tuyến giáp có vai trò trung tâm trong:

• Chuyển hóa năng lượng: tăng tiêu thụ oxy, sinh nhiệt.
• Tăng trưởng và phát triển: đặc biệt quan trọng với hệ thần kinh và xương.
• Điều hòa tim mạch: tăng nhịp tim, cung lượng tim, nhạy cảm với catecholamine.
• Điều hòa lipid, protein, carbohydrate: tăng dị hóa và đồng hóa, duy trì cân bằng chuyển hóa.

Do đó, bất thường trong sản xuất hoặc hoạt động hormon tuyến giáp gây rối loạn chuyển hóa toàn thân, và chính vì vậy xét nghiệm thyroxine giữ vai trò cốt lõi trong chẩn đoán bệnh nội tiết ở thú cưng.

Vai trò của xét nghiệm hormon tuyến giáp

Trong lâm sàng, xét nghiệm tuyến giáp không chỉ đơn giản là đo nồng độ T4. Diễn giải kết quả phải gắn liền với triệu chứng lâm sàng, tình trạng bệnh toàn thân và thậm chí là giống loài.

Chẩn đoán bệnh lý tuyến giáp

Ở mèo, xét nghiệm T4 chủ yếu phục vụ chẩn đoán bệnh cường giáp (hyperthyroidism). Hầu hết mèo cường giáp có T4 tăng rõ rệt, nhưng một số ở giai đoạn sớm hoặc có bệnh kèm theo có thể vẫn trong giới hạn bình thường - khi đó cần đo free T4 hoặc làm lại xét nghiệm sau vài tuần.

Ở chó, xét nghiệm T4 giúp phát hiện suy giáp (hypothyroidism). Tuy nhiên, giá trị của xét nghiệm T4 đơn lẻ khá hạn chế, bởi nhiều bệnh ngoài tuyến giáp hoặc thuốc có thể làm giảm T4, gây hiện tượng gọi là “hội chứng bệnh bình giáp” (euthyroid sick syndrome).

Theo dõi điều trị

Với mèo bị cường giáp dùng methimazole hoặc điều trị I-131, T4 được đo định kỳ để đánh giá đáp ứng và điều chỉnh liều. Với chó suy giáp dùng levothyroxine, xét nghiệm T4 sau 4-6 tuần rất quan trọng nhằm tránh quá liều hoặc thiếu liều.

Các loại xét nghiệm thường dùng

• Total T4 (TT4): phổ biến nhất, phản ánh lượng T4 toàn phần.
• Free T4 (fT4): đo bằng phương pháp thẩm tách cân bằng (equilibrium dialysis) cho độ chính xác cao hơn, ít bị ảnh hưởng bởi protein huyết tương, hữu ích khi nghi ngờ cường giáp nhẹ hoặc cần phân biệt giảm T4 do bệnh khác.
• TSH (canine TSH): ở chó, xét nghiệm này giúp phân biệt suy giáp thực sự (TSH tăng) với giảm T4 do bệnh toàn thân (TSH bình thường).
• T3: ít giá trị chẩn đoán ở chó mèo vì biến thiên rộng và dễ bị ảnh hưởng bởi bệnh ngoài tuyến giáp.

Một vấn đề quan trọng trong diễn giải kết quả: nồng độ T4 thấp không phải lúc nào cũng do suy giáp, mà có thể do bệnh hệ thống, do thuốc, hoặc do stress. Do đó, bác sĩ thú y cần kết hợp nhiều chỉ số và tình trạng lâm sàng để tránh chẩn đoán sai.

Bệnh cường giáp trên mèo

Dịch tễ và nguyên nhân

Cường giáp là bệnh nội tiết phổ biến nhất ở mèo trung niên và già, thường trên 8 tuổi. Nguyên nhân chủ yếu là tăng sản lành tính hoặc adenoma tuyến giáp, rất hiếm khi do carcinoma.

Lâm sàng

Triệu chứng kinh điển là sụt cân nhanh dù ăn khỏe, kèm tăng hoạt động, dễ kích thích. Mèo có thể nôn, tiêu chảy, khát và tiểu nhiều, tim đập nhanh, có tiếng thổi hoặc loạn nhịp. Lông xơ xác, teo cơ, đôi khi sờ thấy khối tuyến giáp phì đại vùng cổ.

Xét nghiệm hormon

Hầu hết mèo cường giáp có T4 tăng cao rõ rệt. Tuy nhiên khoảng 10% có T4 trong giới hạn cao bình thường, nhất là ở giai đoạn sớm hoặc khi mắc bệnh khác. Khi đó, free T4 rất hữu ích vì thường đã tăng. Các nghiên cứu gần đây còn khuyến khích sử dụng “patient-established reference intervals”, tức là đánh giá T4 theo mức bình thường của cá thể thay vì chỉ dựa trên ngưỡng chung.

Biến chứng

Bệnh có thể gây bệnh tim do cường giáp (thyrotoxic cardiomyopathy), tăng huyết áp hệ thống dẫn đến mù do xuất huyết võng mạc, và làm nặng bệnh thận mạn.

Điều trị

Điều trị cường giáp gồm:

• Thuốc kháng giáp (methimazole/carbimazole): an toàn, cần theo dõi T4 định kỳ.
• I-131: phương pháp triệt để, hiệu quả lâu dài.
• Phẫu thuật: ít dùng hơn nhưng vẫn có vai trò điều trị dứt điểm.
• Chế độ ăn hạn chế iod: giải pháp hỗ trợ, phù hợp với một số mèo không dung nạp thuốc.

Trong tất cả phương án, xét nghiệm T4 luôn là công cụ theo dõi hiệu quả và điều chỉnh điều trị

Bệnh suy giáp trên chó

Dịch tễ và nguyên nhân

Suy giáp là bệnh nội tiết thường gặp nhất ở chó trưởng thành và chó già, đặc biệt ở các giống Golden Retriever, Doberman, Beagle. Nguyên nhân chính là viêm tuyến giáp tự miễn (lymphocytic thyroiditis) hoặc thoái hóa tuyến giáp nguyên phát. Suy giáp thứ phát (do tuyến yên) rất hiếm gặp.

Lâm sàng

Chó suy giáp thường tăng cân dù không ăn nhiều, lười vận động, ngủ nhiều, nhịp tim chậm, dễ bị lạnh. Các biểu hiện ngoài da phổ biến gồm lông thưa, rụng đối xứng, da khô, nhiễm trùng da thứ phát. Một số trường hợp có rối loạn thần kinh ngoại biên hoặc vô sinh.

Xét nghiệm hormon

T4 toàn phần giảm rõ, nhưng cần thận trọng vì nhiều bệnh ngoài tuyến giáp cũng làm giảm T4. Nếu nồng độ T4 giảm đồng thời TSH tăng, khả năng cao là chó bị suy giáp nguyên phát. Xét nghiệm free T4 bằng thẩm tách cân bằng cũng là phương pháp tin cậy để xác nhận suy giáp thật sự.

Điều trị

Điều trị tiêu chuẩn là levothyroxine (L-T4) đường uống. Sau 4-6 tuần, xét nghiệm T4 lại để kiểm tra hiệu quả: nếu T4 vẫn thấp, tăng liều; nếu quá cao, giảm liều. Khi bệnh ổn định, có thể theo dõi định kỳ mỗi 6-12 tháng.

Kết luận

Xét nghiệm thyroxine là nền tảng trong chẩn đoán và điều trị bệnh lý tuyến giáp ở chó và mèo. Ở mèo, T4 tăng là chỉ dấu đặc trưng của cường giáp - căn bệnh phổ biến nhất ở mèo già. Ở chó, T4 giảm gợi ý suy giáp - rối loạn nội tiết phổ biến nhất ở loài này. Tuy nhiên, kết quả xét nghiệm không bao giờ diễn giải tách rời khỏi lâm sàng. Sự tồn tại của các bệnh toàn thân khác hoặc tác dụng thuốc có thể gây sai lệch.